هنر پته دوزی چیست؟
به پته دوزی سلسله دوزی یا فته دوزی هم میگویند. این هنر، یکی از رودوزیهای استان کرمان است. در پَته دوزی، هنرمند پته دوز، نقشهای هندسی، گیاهی، حیوانی و اسلیمی را به کمک سوزن بر روی پارچه پیاده میکند. میان هنر پَته و قالی بافی ارتباط بسیار نزدیکی وجود دارد. این ارتباط بیشتر به خاطر طرحها و نقشها و رنگهای مورد استفاده در هر دو هنر است. در تقسیم بندی معاونت گردشگری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، هنر پَته دوزی در میان ۴۰ رشته از رودوزی های سنتی ایران جای گرفته است. امروزه پته دوزی بیشتر و عمدتا در رفسنجان، کرمان و سیرجان انجام میشود.
پته دوزی، چه اسم عجیبی!
هموطنان کرمانی به مو، “پُت” میگویند. و چون در قدیم، مواد اولیه پته دوزی از موی بز (کُرک) تهیه میشد، به پَته دوزی، پُت دوزی میگفتند. هنرمندان پته دوز کرمانی، پته را با نوعی تشدید روی حرف “ت” تلفظ میکنند.
ضرب المثلی که پته آدمی را روی آب میاندازد!
حتما شما هم ضرب المثل معروف “پته اش روی آب افتاد” را شنیدهاید. این ضرب المثل زمانی استفاده میشود که راز و سِر کسی افشا و برملا شود و در اصطلاح، “تشت رسوایی فرد از بام برافتد”. ظاهرا در قدیم یکی از روشهای تشخیص مرغوبیت رنگهای به کار رفته در پته دوزی این بود که پس از اتمام کار پته کرمان، آن را در داخل آب قرار میدادند. در صورتی که در دوخت پته از نخ نامرغوب استفاده میشد، نخ مورد استفاده، رنگ خود را به آب میداد و از این جا مشخص میشد که پته از مرغوبیت لازم برخوردار نیست.
قدیمی ترین پته ایران و جهان
مواد اولیه پته دوزی از الیاف طبیعی پشم و ابریشم تهیه میشود. این مواد در مقابل شرایط جوی، بسیار آسیبپذیر است. و به همین خاطر آثار کمتری از منسوجات قدیمی باقی مانده است. پته هایی که در کلکسیونهای مجموعهداران مختلف کشور وجود دارد، دارای قدمت افشاریه (۱۱۷۴ – ۱۱۱۴ شمسی)، زندیه (۱۱۷۴ – ۱۱۲۹ شمسی) و قاجاریه (۱۳۰۴ – ۱۱۷۴ شمسی) هستند. تا کنون به ندرت پتهای از دوره صفوی باقی مانده است. گنجینه موزه آستان قدس رضوی و بخش گنجه موزه هنرهای تزئینی اصفهان از مهمترین منابع پته های قدیمی به شمار میروند.
یکی از فاخرترین پته هایی که از قرن گذشته به دست ما رسیده است، پته بزرگی است که در موزه آستان شاه نعمت اله ولی نگهداری میشود. طرح پته شاه نعمت اله ولی به وسیله هنرمندان پته دوز کرمان در سال ۱۲۹۴ شمسی دوخته شده است. طراح این اثر، استاد فرج اله کرمانی است که آن را در نهایت زیبایی آفریده است.
پته معاصر و پته کهن
هنر پته دوزی در یک صد سال قبل از رونق افتاد. و در این دوران افول، شاهد بیمهری مردم و حکومت نسبت به پته دوزی هستیم. هنر پَته دوزی تا اواخر دوره قاجار از رونق اقتصادی و اقبال خوبی برخوردار بود. تا اینکه با گرانتر شدن کُرک (موی بز، شتر یا گوسفند و ماده اولیه نخ و پارچه پته) و کاهش تقاضا برای خرید، پَته دوزی از رونق افتاده است. به دنبال آن، کارگاهها تعطیل شد و اساتید فن، چارهای جز ترک حرفه پته دوزی نیافتند.
در چنین شرایطی منسوجات کارخانهای و رنگهای شیمیایی (جوهر) خارجی با قیمتهای پائینتر جایگزین رنگدانهها و دندانههای گیاهی و سنتی شد. این رویداد تاریخی ظاهرا جان تازهای به صنعت پَته دوزی داد. اما نقطه عطفی شد برای افول هنر پته دوزی و سایر رودوزی های ایران. کم کم اساتید و دوزندگان پته نیز با افزایش سن و سال از این صنعت کناره گرفتند. و به این ترتیب هنر پته دوزی وارد دوره جدیدی شد که برخی از هنرمندان به آن، دوره پته معاصر میگویند. در دوره معاصر، رنگ بندی پته دچار ضعف شدیدی شد و رنگهای اصلی و فرعی، رنگ غالب پَته دوزی شد.
پته دوزی نوعی رودوزی است و نه سوزن دوزی!
رودوزی (Embroidery) به هنری میگویند که بر روی پارچه یا داخل پارچه انجام میشود. قلاب دوزی، گلابتون دوزی، پته دوزی و انواع سوزن دوزیها مثل تفرش دوزی، درویش دوزی، بلوچ دوزی و ممقان دوزی را میتوان جزو رودوزیهای سنتی ایران تقسیمبندی کرد. این هنرها تماما بر روی پارچه انجام میشود. هنرهایی مانند سُکمه دوزی نیز جزو رودوزی هایی هستند که در داخل پارچه انجام میشود. البته به الحاق برخی مواد مانند سرمه بر روی پارچه نیز رودوزی میگویند. به این دست رودوزیهای، رودوزی های الحاقی میگویند. از این رودوزی ها میتوان به سرمه دوزی، سکه دوزی، چهل تکه دوزی و منجق دوزی اشاره کرد.
تنها نکتهای که باید به آن توجه داشته باشید این است که پَته دوزی، سوزن دوزی نیست، بلکه نوعی رودوزی است. به عبارت دیگر سوزن دوزی خود شامل سه نوع دوخت است: بلوچ دوزی، تفرش دوزی و ممقان دوزی. به بقیه دوخت ها، رودوزی میگویند. توجه کنید که سوزن دوزی خود، نوعی رودوزی است. معاونت صنایع دستی کشور نیز به این تقسیمبندی اشاره کرده است. در مقاله “گلدوزی و همه چیز در مورد آن” به طور کامل در مورد انواع رودوزی در دنیا توضیح دادهایم.
پته دوزی و این همه رنگ!
پته دوزی مانند هنر قالی بافی دارای تنوع رنگ بالایی است، اما نخ مورد استفاده در این دو هنر از نظر نمره نخ، تعداد رنگ و تعداد تاب نخ متفاوت است. معمولا نخی که در قالی بافی استفاده میشود دارای نمره پائینتری (بین ۵ تا ۱۰) است، اما در پَته دوزی از نخهای نمرههای بالاتر مثل ۱۶، ۲۰، ۲۴، ۳۰ و حتی ۳۶ استفاده میشود. در چند دهه گذشته، رنگهای پته به دو دسته اصلی (۸ رنگ) و فرعی (۶ رنگ) تقسیمبندی شده است. رنگهای اصلی و فرعی در پته معاصر در مجموع ۱۴ رنگ را تشکیل میدهد. اما در پته کهن تعداد رنگهای بسیار زیادی استفاده میشود. معمولا به رنگهای به غیر از چهارده رنگ معمول، رنگ های فانتزی میگویند.
مقاله ی جالبی بود ممنون من نمیدونستم پته دوزی سوزن دوزی نیست.همین چندوقت پیش برا معرفی پته ام گفتم سوزن دوزی کرمانه ..واینکه پته آسیب پذیره و خیلی از آثار قدیمی ازبین رفته بسیار تامل برانگیزه.
والبته که میتوان برایش راه حلهایی هم پیدا کرد.
ضرب المثل هم بسیار جالب بود.
خانم نیسیانی عزیز
ممنون از توجه شما. خیلی خوشحالیم که مقاله تونسته رضایت شما رو جلب کنه.
این که پته دوزی، سوزن دوزی نیست، بر اساس یافتههای ما از مدارک ارائه شده توسط معاونت صنایع دستی به دست اومده. در این مورد منتظر نظرات اساتید نیز هستیم.
ممنون
بسیار زیبا و ارزشمند هست و واقعا لذت بردم
خانم نصرالهی عزیز
خیلی ممنون از محبت شما. انشالله که بتونیم در کنار شما هنرمند عزیز، لحظات پرباری رو تجربه کنیم.
با تشکر
سلام ممنون از مقاله جذاب و عالی هنر پته دوزی برای من یکی از جذابترین هنر ها هست و خیلی خوش حال هستم که با خانم آوا آشنا شدم و در کنارشون این هنر را یاد گرفتم
خانم اخوان عزیز.
ممنون از نظر ارزشمندتون. باعث دلگرمی ماست که در کنار شما هنرمند عزیز هستیم.
حالتان همیشه خوش باد.
با تشکر
عرض سلام و خسته نباشید حضور محترم شما اساتید بزرگوار .بسیار مقاله جالب و آموزنده ایی بود.بنده سالها پیش این هنر را دست یکی از دوستانم دیده بودم و شیفته این هنر شدم ولی نه آشنایی داشتم و نه اینکه میدونستم در شهر خودم آموزشگاه است .بسیار خوشحالم که توانستم با مطاله این مقاله جالب و جذاب کمی با این هنر ارزشمند آشنا بشم و همچنین مشتاق تر برای یادگیریی امید است با کمک شما عزیزان بتوانم در این کار پیشرفت کنم. سپاس بی پایان از شما
خانم قائدی عزیز
با تشکر از توجه شما به مقاله پته دوزی. امیدوار هستیم در کنار شما لحظات هنری جذابی را تجربه کنیم.
مقالتون خوب بود و خوب توضیح داده بودین
خانم بخشی عزیز
ممنون از توجه نظر شما به مقاله هنر پته دوزی.
با سلام من این هنر رو ۵ سال پیش شناختم ولی به تازگی تصمیم به یادگیری این هنر ارزشمند کرمانی گرفتم فوق العاده انرژی بخش هست و تمام نکات مربوط به این هنر رو مطالعه میکنم همینجا از استاد مهربان عزیزم سرکار خانم نوربخش که با صبر و متانت آموزش این هنر را لذت بخش کردند سپاسگزارم مطالب شما نیز بسیار ارزشمند بود سپاس از شما که هنرهای کشور عزیزم ایران را به دیگران معرفی میفرمایید
خانم گلپروران عزیز
تشکر از حسن نظر شما نسبت به وبسایت بته جقه
از خداوند میخواهیم که به تمامی هنرمندان سرزمین ما طول عمر بابرکت عنایت بکند. از شما هنرجوی عزیز که قدر استاد خودتون رو میدونید، تشکر میکنیم.
منتظر نظرات کارشناسی شما در مورد مقالات وبسایت هستیم.
با تشکر
یک مدت پیش زنجان بودم.داشتم عسل می خریدم. کلمه ای مثل پتک شنیدم. به صورت Patak تلفظ می کرد. این ربطی به پتک داره؟
این مدت از اصفهان کارهای پته خوبی دیدم. رنگ بندی اصفهان رو روی پته پیاده کردند. کارهای خانم عطائی رو از نظر رنگبندی خیلی می پسندم. درود بر بانوی پرکار اصفهانی.