برک بافی (بَرَک بافی) و تولید پارچه کرک
برک بافی یکی از رشته های صنایع دستی از گروه “نساجی سنتی” است که عمدتا در خراسان جنوبی رواج دارد. محصول برک بافی، پارچهای است که از موی شتر به دست میآید. این پارچه زمستانی از لطافت و نرمی و نیز استحکام خاصی برخوردار است. در قدیم از برک برای دوخت لباسهای زمستانی استفاده میشد. شهرستان نهبندان و بشرویه از مهمترین مراکز تولید پارچه برک به شمار میروند. مردم محلی به برک، کرکی (Korki) یا کورگین (Kourgin) و یا کورگی (Kurgi) میگویند.
ریشه کلمه برک
برک نام روستایی در خراسان جنوبی و شهرستان نهبندان است که برک بافی منتسب به آن روستاست. گستره برک بافی در جهان به قدری وسیع بوده است که وارد زبانهای عربی، ترکی، فرانسوی و اسپانیایی نیز شده است. به برک در عربی “برکان”، در ترکی “بورک” در فرانسوی “بوراکام”، و در اسپانیولی “باراکان” گفته میشود. جالب اینجاست که در زبان ترکی، به کلاه، بورک میگویند. با توجه به حضوران چند هزار ساله ترکان در فلات قاره ایران، شاید تقارن این کلمه ترکی با برک، نقاط تاریک تاریخ برک بافی را روشن کند.
برک بافی و کاربردهای آن
یکی از مهمترین کاربردهای پارچه برک استفاده از در تولید لباسهای پشمی و زمستانی (کت، شال گردن، چادر زنانه و کمر) است. در کرمان قدیم از پارچه برک استفادههای گستردهای میشده است. یکی از کاربردهای برک، به کار بردن برک در پته دوزی بوده است. به این ترتیب، این منطقه یکی ازتولیدکنندگان برک به شمار میرفت. اما با از میان رفتن بازار پته دوزی و شال بافی، این صنعت نیز از رونق افتاد. بز رایِنی مهمترین منبع تامین کرک مورد نیاز پته دوزی و شالبافی در استان کرمان بوده است. امروزه برای تامین پارچه یا شال پته دوزی به جای کرک از پشم گوسفند استفاده میکنند. البته گران شدن قیمت کرک یکی از مهمترین دلایل استفاده از پشم گوسفند است.
برک بافی در سیر تاریخ
برک از روستاهای شهرستان نِهبَندان در استان خراسان جنوبی است که داستانهای زیادی در مورد بافتههای برکی در طول تاریخ وجود دارد. معروفترین این داستانها مربوط به بازدید تیمور لنگ از کارگاه برک بافی در منطقه بشرویه خراسان جنوبی است که لطافت تولیدات آنها باعث تعجب وی گردیده است. امروزه برک را از کرک بز نیز میبافند. میرزا علی اکبر خان نفیسی کرمانی معروف به ناظم الاطبا، برک کرمان را یکی از نفیسترین پارچه های کرکی ایران معرفی کرده است. دکتر یاکوب ادوارد پولاک (Jakob Eduard Polak) از معلمان مدرسه دارالفنون در زمان امیرکبیر در سفرنامه خود به استفاده از برک به عنوان فاستونی ایرانی برای دوخت لباس در ایران اشاره کرده و میگوید که برک را از پشم شتر به عمل میآورند.
کرک بز و کرک شتر | شال بافی و پته دوزی
همانطور که اشاره شد در قدیم، شال پته دوزی را از برک انتخاب میکردند. برک را از کرک بز یا شتر تهیه میکردند. این پارچه از استحکام بالایی برخوردار بوده و در عین حال، بسیار نرم و لطیف است. کرک بز و کرک شتر از بهترین الیاف برای تولید شال پته دوزی به شمار میرود. ویژگیهای کرک این امکان را به پته میدهد از استحکام بالایی برخوردار باشد. الیاف کرک، بلند و ظریف بوده و در جذب رطوبت عملکرد بهتری دارد.
کرک شتر علاوه بر داشتن ویژگیهای کرک بز، استحکام بالایی داشته و وزن کمتری دارد. علاوه بر اینها، انتقال حرارتی کرک شتر نسبت به کرک بز پائینتر است. کرک مرغوب کرکی است که در اوایل بهار (کرک بهارچین) با شانه از بدن بز جدا کنند. جای امیدواری است که همزمان با احیای هنر برک بافی در شهرستان نهبندان، در استان کرمان نیز چنین اقدامی انجام شود. چرا که استان کرمان از گذشتههای دور یکی از مراکز اصلی تولید برک به شمار میرفت. کاربرد برک به عنوان پارچه زیرساخت پته میتواند بر استحکام و دوام مواد اولیه پته دوزی افزوده و ارزش ریالی و ارزی این هنر را در بازارهای داخلی و خارجی افزایش دهد.
موهر پارچهای شبیه برک
پارچه موهر (Mohair) پارچهای بسیار نرم و لطیف است که از مو یا کرک بز تولید میشود. موهر از کرک بز نژاد آنگورا (Angora) به دست میآید. خواستگاه نژاد بز آنگورا، کشور ترکیه است. در اصل، این نژاد بز، بومی کوههای تبت بوده است که از ترکیه به جهان معروف شده است. به همین خاطر به آن نژاد آنکارا هم میگویند. موهر از گرانقیمتترین پارچههای دنیای نساجی است. موهر به نسبت پشم گوسفند، بسیار براق است. این پارچه بسیار بادوام است و در زمستان و تابستان به عنوان یکی از عایقترین پارچهها نسبت به سرما و گرما به شمار میرود.
موهر از نظر شیمیایی از پروتئینی به نام کراتین تشکیل شده است. و فلسهای آن شبیه پشم است. قطر فیبرهای موهر در اندازه ۲۵ تا ۴۵ میکرون بوده و با افزایش سن بز آنگورا، ضخامت فیبرها بیشتر میشود. از همین رو، کیفیت کرک بز جوان بسیار بهتر از بزهای پیر است. موهر از نظر فیزیکی بسیار رنگپذیر است و ثبات رنگ در آن بسیار بالاست. موهر قابلیت الاستیک بالایی داشته و چین و چروک به خود نمیگیرد. به همین خاطر پس از شستشو، الیاف آن به هم نخورده و به حالت اولیه برمیگردد.
سلام مطلب بسیار جامع وخوبی هست من با اینکه پارچه شناسی خواندهام حدود ۳۵ سال پیش ولی فقط انغوره ومرینوس وشتر لاما در امریکای جنوبی را می شناختم ولی در باره نهبندان واین که پارچه ی برک در ایران بافته مشده چیزی نمی دونستم تصور می کردم برک پارچه ای است که در انگلستان بافته می شده سپاس از شما که با مطلبتون آگاهی دادین وتاریخ وفرهنگ این سرزمین در دستان شما محققان با سواد وتوانا هست
با تشکر از نظر ارزشمند شما
نظر شما باعث دلگرمی ما شد.
اگر در مورد بافت پارچه برک در انگلستان اطلاعاتی داشته باشید، خیلی خوشحال می شویم که با مخاطبان بته جقه به اشتراک بگذارید.
ممنون از توجه شما