رودوزی های سنتی ایران
شاید بتوان گفت از زمانی که انسان توانست پشم حیوانات اهلی را به نخ تبدیل کند، هنر آفرینش نگارههایی انتزاعی و لبالب از خیال، پای به عرصه وجود نهاد. آرتور پوپ قدمت سوزن دوزی ها و رودوزی های سنتی ایران را به اندازه دیرینگی خانهسازی و سفالسازی میداند و عمری معادل ده هزار سال برای سوزن دوزی ایران قائل است. اشیاء یافت شده از غار کمربند (شهرستان بهشهر، استان مازندران) در ۶۰۰۰ سال پیش گواه این مدعاست. برخی از این اشیاء، وسیله و ابزاری برای تبدیل پشم به نخ بودهاند که در روزگاران کهن، مردمان حاشیه خزر مشغول انجام این حرفه نخریسی بودهاند.
هر چند امروزه، هنر سوزن دوزی را صرفا با کارکردهای تزئینی میشناسیم، اما در گذشتههای دور، علاوه بر تزئین پوشاک از کارکردهای اعتقادی، اجتماعی و اقتصادی نیز برخوردار بوده است و به نوعی زبان ارتباطی میان مردمان بوده است. شاید از معدود بازماندههای چنین فرهنگی را بتوان در میان ترکمنهای ساکن در استان گلستان و شمال خراسان جست. جایی که رنگ و تک تک دوختهای انجام شده بر روی پوشاکشان با ارزشهای فرهنگی، معنوی و اجتماعیشان گره خورده است.
بر اساس شواهد همزمان تاریخی و باستانشناسی، از میان سوزن دوزیهای رایج در سرزمین فعلی ایران، قلاب دوزی از دیرینگی بسیار طولانیتری برخوردار است. آثار به دست آمده از منطقه لولان واقع در اویغور یا ترکستان شرقی که روزگاری سرحد میان ایران و چین به شمار میرفته است، نشان میدهد که قلاب دوزی یکی از هنرهای رایج در این منطقه بوده است. بنابراین شاید چنین گفت که قلاب دوزی یکی از ستونهای اصلی سوزن دوزیهای سنتی ایران محسوب میشود. هنر رودوزی نه تنها فرهنگ یک منطقه را نشان میدهد، بلکه باورها، عقاید و شرایط جغرافیایی، تاریخی، و اقتصادی آن را نیز به منصه ظهور میرساند.
رودوزی های سنتی در تاریخ ایران
نقش مایه های حکاکی شده در آثار و اشیاء باستانی کشف شده در پهنه فلات ایران، از تاریخ طولانی پوشاک در ایران حکایت میکند. چنانکه گویی عنصر پوشش و زیبایی لباس یکی از عناصر جدانشدنی در فرهنگ سرزمین ایران بوده است. در یکی از آثار عیلامی به دست آمده در مرودشت استان فارس که به “جام سیمین مرودشت” معروف است، زنی دیده میشود که لباس پرنقشی بر تن کرده است. این شیء متعلق به اواخر هزاره سوم قبل از میلاد است و هم اکنون در موزه ایران باستان نگهداری میشود.
طرح کنده کاری شده روی این جام نقرهای، زنی را نشان میدهد که به احتمال فراوان، یکی از الهههای عیلام باستان است. طرح لباس این الهه با نقشمایههایی به شکل برگ پوشیده شده است. گروهی از کارشناسان جنس این لباس را از پوست و گروهی از برگ یا الیاف میدانند.
تقسیمبندی رودوزی های سنتی ایران
رودوزی های سنتی ایران، از بلوچ دوزی مردمان بلوچ گرفته تا ممقان دوزی مردمان آذربایجان و از پته دوزی کرمان تا سرمه دوزی اصفهان همه و همه هنر دستان زنان و مردانی است که از عدم تا آفرینش، طرحی نو درمیاندازند. صنایع دستی ایران از هفده شاخه مختلف تشکیل شده است. یکی از این شاخههای هنری، رودوزیهای سنتی ایران است. رودوزیهای سنتی ایران، ۱۰ زیرشاخه و ۲۵ رشته هنری را شامل میشود. فصل مشترک تمامی رودوزیهای سنتی ایران، پارچه است که به نوعی زیرساخت کار به شمار میرود.
صنایع دستی ایران در ۱۸ گروه مختلف تقسیمبندی شده است که ۱۵۶ رشته و ۱۴۰ زیرمجموعه را دربرمیگیرد. به این ترتیب در مجموع ۲۹۶ رشته هنری در کشور به صورت رسمی به ثبت رسیده است. رودوزیهای سنتی که دوختهای سنتی ایران را پوشش میدهد در گروه سیزدهم این تقسیمبندی جای گرفته است که ۴۰ رشته و ۱ زیرمجموعه را در خود جای داده است. بر این اساس رودوزیها در سه دسته “دوخت روی پارچه”، “دوخت پارچه” و “الحاق مواد دیگر به پارچه” جایگذاری شدهاند که هر کدام دربردارنده چندین هنر میباشند. سه دسته اصلی رودوزیهای سنتی ایران عبارتند از:
دوخت روی پارچه
دوختن نخ در داخل پارچه شاخهای از رودوزیهای سنتی ایران است که شامل زردشتی دوزی، قلاب دوزی اصفهان و قلاب دوزی رشت است. البته رشتههای نواردوزی، ملیله دوزی، گلابتون دوزی، پته دوزی. خوس دوزی و سوزن دوزی (تفرش دوزی یا درویش دوزی، ممقان دوزی و بلوچ دوزی) نیز در این دسته جای میگیرند.
دوخت داخل پارچه
در حالتی که دوخت داخل پارچه انجام شود، هنرمند، نخ را در تار و پود پارچه در هم میتند. از عمده هنرهای این شاخه از رودوزیهای سنتی ایران میتوان به سُکمه دوزی و چشمه دوزی اشاره کرد. سُکمه از واژه “سُکماق” ترکی به معنای کَندَن ریشه گرفته است. در این هنر، تار و پود پارچه را میشکافند.
الحاق مواد دیگر به پارچه
هنرهای سرمه دوزی، قیطان دوزی، ده یک دوزی، پیله دوزی، آجیده دوزی، منجوق دوزی، پولک دوزی، سکه دوزی، زغره دوزی، نقده دوزی و تکه دوزی (چهل تکه دوزی) در این گروه جای میگیرند.
سوزن دوزی یا رودوزی؟
همانطور که در تقسیم بندی رودوزی های سنتی ایران ملاحظه کردید. سوزن دوزی ها، خود بخشی از رودوزی های سنتی ایران محسوب میشود که بر روی پارچه انجام میشود. سوزن دوزی ها شامل بلوچ دوزی، ممقان دوزی و تفرش دوزی است. اما برخی از رودوزی ها نظیر پته دوزی یا سرمه دوزی نوعی رودوزی سنتی است که به صورت مستقل بخشی از رودوزی های سنتی ایران بوده و سوزن دوزی به شمار نمیروند.
سوزن دوزی های ایران از انواع رودوزی بوده و صرفا شامل بلوچ دوزی، ممقان دوزی و تفرش دوزی (درویش دوزی) است.
نظرتون رو با ما به اشتراک بگذارید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.