گلدوزی و همه چیز درباره آن
گلدوزی هنر تزئین پارچه با استفاده از نخ (Yarn یا Thread) و به وسیله سوزن (Needle) است. در میان هنرمندان ایران دو واژه گلدوزی و رودوزی (Embroidery) به صورت اشتباه جا افتاده است. بیشتر هنرمندان گُلدوزی و رودوزی را در چیز کاملا متفاوت و جدا از هم تصور میکنند. در حالیکه آنچنان که توضیح خواهیم داد، در حقیقت گُلدوزی به برخی از دوخت های رودوزی گفته میشود.
پس با این توضیح میتوان معنای رودوزی و گُلدوزی را همخانواده در نظر گرفت. در مقاله “رودوزی های سنتی ایران“، رودوزیهای سنتی ایران به سه بخش “دوخت روی پارچه”، “دوخت داخل پارچه” و “الحاقی” تقسیم شد. در دوخت روی پارچه، سطح پارچه را با استفاده از نخ میپوشانند و این دقیقا همان چیزی است که در گُلدوزی نیز انجام میدهند. بنابراین به کار بردن واژه Embroidery، هم برای گلدوزی، هم برای رودوزی و هم برای سوزن دوزی کاملا درست و بجا به نظر میرسد. با اینکه متوجه شدیم، گلدوزی نوعی رودوزی است، اما ما در این مقاله از واژه گُلدوزی در معنای رودوزی و سوزن دوزی نیز استفاده کردهایم. پس هر جا کلمه گُلدوزی را مشاهده کردید، شامل هر دو واژه رودوزی و سوزن دوزی نیز میشود.
پیدایش گلدوزی
در طول تاریخ، دوزندگان، کوششهایی را برای دوخت و دوز (tailor)، وصله زدن (patch)، تقویت پارچه (reinforce) و ترمیم و رفوی پارچه (mend) انجام دادهاند. این تلاشها باعث شکلگیری دوختهای تزئینی روی پارچه یا گُلدوزی شده است. جالب این است که در تاریخ رودوزی و گلدوزی، ابزار گُلدوزی و تکنیکهای دوخت گُلدوزی هیچ تغییری نکرده است. به عبارت دیگر امروزه از همان ابزار و تکنیکهای دوخت استفاده میکنیم که در یک صد سال قبل استفاده میشده است.
جالب اینکه برخی از تکنیکها و دوختهای قدیمی گُلدوزی برای هنرمندان فعلی، ناشناخته و محل تعجب و تامل است. برای مثال پته های قدیمی کرمان دارای دوختهای بسیار پیچیدهتر و پیشرفتهتری است. که انجام آن برای هنرمندان معاصر بسیار سخت و در برخی از مواقع ناشناخته است. قدیمیترین آثار گلدوزی که در جهان یافت شده است، متعلق به کشور چین (قرن ۳ تا ۵ قبل از میلاد و عصر دولتهای جنگ طلب) و کشور سوئد (۳۰۰ تا ۷۰۰ میلادی) است.
گلدوزی بر اساس طبقه اجتماعی
گلدوزی، هنری است که هر فردی با هر طبقه اجتماعی و با هر نوع نخ و مواد اولیهای که در اختیار دارد، میتواند اثری در حوزه گلدوزی خلق کند. از آثار معمولی گرفته تا آثار فاخر و اشرافی. برای مثال برای خلق اثری در هنر نقده دوزی نیاز به نوارهای طلا و نقره وجود دارد. مسلما تهیه این نوارها تنها برای افراد ثروتمند میسر است و طبقه پائین و متوسط جامعه قادر به خرید اثر نقده دوزی نیستند. در مقابل این آثار فاخر، بیشتر آثار گُلدوزی با استفاده از مصالح و مواد اولیه بسیار ارزان قیمت قابل انجام هستند. برای مثال برای انجام زیورآلات گلدوزی تنها نیاز به تهیه زیرساخت فلزی (از جنس بِرِنج) و چند کلاف نخ کوچک است. خرید این مصالح و انجام آن برای هر فردی با هر سطح مهارتی و مالی قابل انجام است.
گُلدوزی اشرافی
این تنوع در مواد اولیه گلدوزی باعث شده است که گُلدوزی در هر دوره تاریخی رواج پیدا بکند. و به همین خاطر آثار معمولی و اشرافی بیشماری تولید شود. شاید از اشرافیترین آثار گُلدوزی که در اروپا شناخته شده است، میتوان به Opus Anglicanum یا گلدوزی انگلیسی اشاره کرد. این هنر در قرون وسطی (قرن ۵ تا ۱۵ میلادی) در انگلستان رایج بود. این گُلدوزی بر روی پارچههای مخمل یا کتان انجام میشود و برای دوخت آن از نخهای طلا و نقره استفاده میشود. بیشتر پارچههای بزرگ و پر زرق و برقی که در کلیساهای جامع اروپا استفاده میشد با این نوع گُلدوزی تزئین شدهاست. انگلیسیها بین قرنهای دوازدهم تا چهاردهم، بیشتر هدایای دیپلماتیک خود را از این گُلدوزی انتخاب میکردند.
گُلدوزی معمولی
بیشتر گلدوزیهای رایج در کشورهای مختلف از نوع گُلدوزیهای غیرفاخر یا معمولی است. از نمونههای این نوع گُلدوزی میتوان به گلدوزی نروژی (Hardanger)، گُلدوزی اوکراینی (Merezhka) و گُلدوزی ایرلندی (Mountmellick) اشاره کرد. گلدوزی بنگلادشی (Nakshi Kantha)، گلدوزی ژاپنی (Sashiko) و گلدوزی برزیلی (Brazilian Embroidery) از دیگر انواع گلدوزی به شمار میروند.
گلدوزی در جهان اسلام
در قرون وسطی و بعد از آن، گلدوزی یکی از مهمترین صنایع دستی در امپراطوریهای جهان اسلام به شمار میرفت. بیشتر آثار گلدوزی بر روی یونیفرمهای نظامی، پرچمها، کفشها، یراق آلات اسب، کمربندهای چرمی و جلد کتابها انجام میشد. گُلدوزی در امپراطوریهای ایران، هندوستان و عثمانی اهمیت زیادی داشت و کارگاههای متعددی نیز مشغول تولید آثار گلدوزی بودند. اولیا چلبی (جهانگرد قرن هفدهم میلادی) در سفرنامه خود اطلاعات جامعی در مورد کارگاههای گلدوزی در کشورهای اسلامی بیان کرده است. آثار گلدوزی که در موزه آستان قدس رضوی نگهداری میشود، نمونهای از اهمیت گُلدوزی در سرزمینهای اسلامی است.
طبقه بندی گلدوزیها
گلدوزی را میتوان بر اساس ۱. طرح، ۲. مواد اولیه و ۳. محل قرارگیری نخ در پارچه به سه دسته تقسیم بندی کرد. این سه دسته عبارتند از ۱. رودوزی (Surface Embroidery)، ۲. شماره دوزی (Counted-thread Embroidery) و ۳. سوزن دوزی (Needlepoint یا Canvas Work).
در رودوزی، سطح پارچه را بدون توجه به بافت آن، با نخ پوشانند. کراس استیچ (Cross Stitch)، گُلدورک (Goldwork)، رودوزی جاکوبین (Jacobean Embroidery) و استامپ ورک (Stumpwork) از معروفترین دستهبندیهای رودوزی به شمار میروند. در میان رودوزیهای ایرانی نیز میتوان به پته دوزی و سرمه دوزی اشاره کرد.
در شماره دوزی برای ایجاد طرح مورد نظر و انجام دوخت، تار و پود پارچه را شمارش میکنند. سپس دوخت ها را به صورت متقارن روی پارچه پیاده میکنند. گُلدوزی ایتالیایی (Assisi)، بارگِلو (Bargello)، سیاه دوزی (Blackwork)، کنواس وُرک (Canvas Work)، کوبلن دوزی (Cross-stitch)، هاردانگِر (Hardanger)، سوزن دوزی (Needlepoint) و دران وُرک (Drawn Thread Work) از معروفترین تکنیکهای شماره دوزی هستند.
نظرتون رو با ما به اشتراک بگذارید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.