شال پته دوزی و ویژگیهای آن
شال پته دوزی یا به قول کرمانیها عریض، همان پارچه پته دوزی است که جنس آن از پشم است. در واقع شال پته دوزی از جنس پشم گوسفند بهاره است و در گذشته از کرک بز (راینی یا کشمیری) بافته میشد. شال پته دوزی از نظر شیمیایی و فیزیکی داری ویژگیهای خاصی است. در گذشته، شال پته دوزی از جنس کرک شتر (بَرَک) نیز تولید میشد. به نظر میرسد به دلیل گران بودن کرک بز و شتر، پشم گوسفند از ارزانترین و فراوانترین منابع تامین پشم به شمار میرود. شال یا عریض (پارچه پته دوزی) در شش رنگ عمده کرمی (شیری)، نارنجی، مشکی، سرمه ای، سبز و قرمز لاکی تولید میشود.
شال های پلی استری
در گذشته تولید شال (پارچه پته دوزی) توسط دست و با ماشین های دستی دو پا باف و چهار پا باف انجام میشد و اتمام یک قطعه شال نیازمند حدود ۴۵ روز بود، اما امروزه تولید شال به جای دستگاههای چوبی توسط ماشینهای برقی تک فاز تولید میشود. معمولا در ایران دارهای شال بافی قابلیت تولید شال هایی با عرض ۸۰ تا ۹۰ سانتی متر را دارند. متاسفانه امروزه با ورود پلی استر به حوزه شال بافی شاهد نابسامانی گستردهای در هنر پته دوزی هستیم. تار و پود شال پلی استر یا صرفا از جنس پلی استر است و یا ترکیبی از پلی استر و پشم. بافندگان، شال پشم ـ پلی استر را به صورت ترکیبی از پشم و پلی استر در فواصل مشخصی از تار یا پود میبافند.
ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی شال پته دوزی چیست؟
استاندارد شماره ۲۰۶۳۳ سازمان استاندار ملی، ویژگیهایی را برای شال پته دوزی ارائه کرده است. بر اساس این استاندارد، جنس پارچه پته دوزی صد در صد از پشم است. در زیر به برخی از شاخصهای شال پته دوزی اشاره میشود.
- شال مرغوب، شالی است که از پشم گوسفند ببافند.
- پشم پته دوزی از الیافی به نام کراتین تشکیل شده است. جنس کراتین از پروتئین است.
- رنگ شال ایرانی و خارجی به خاطر نوع پشم آن متفاوت است. معمولا رنگ خارجی مانند پشم استرالیا (مرینوس)، نیوزیلند و اروگوئه، سفید است. پشم ایرانی دارای رنگ کرم ـ شیری است و در مقایسه با پشم خارجی، کدرتر است. بهتر است که در تولید شال پته دوزی از پشم ایرانی استفاده شود.
- میزان ناخالصی موجود در پشم ایران، بیشتر از پشم خارجی است. برطرف نشدن ناخالصیهای موجود به دلیل ضعف تکنولوژی در استحصال پشم خالص است. ناخالصیهای موجود در پشم ایرانی شامل مواد معدنی و گیاهی خشک شده، عرق خشک شده گوسفند (مونیت) و مقداری چربی است. شال مرغوب شالی است که پشم آن از ناخالصی کمتری برخوردار است.
سایر ویژگیهای شال
- شال مرغوب، شالی است که پشم آن را از گوسفند زنده تولید کنند. پشم مورد استفاده در بافت شال پته دوزی به دو نوع پشم زنده و پشم دباغی تقسیم میشود. پشم دباغی، پشمی است که از بدن گوسفندی که مرده است، چیده میشود. اما پشم زنده، پشمی است از بدن گوسفند زنده میچینند.
- یکی از ویژگیهای پشم ایرانی، زبر بودن، ضخمت بودن و فلس فلس بودن آن است. در مقابل، پشمهای خارجی مانند پشم مرینوس از نرمی خاصی برخوردار است. باید توجه داشت که با گذشت عمر شال پته و لمس آن، میزان زبری پشم ایرانی از بین میرود. با این وجود توصیه میشود که شال پته از پشم ایرانی تولید شود.
- شال پته از نظر بافت پارچه دارای خطوط کجراه است. این خطوط بسته به میزان تراکم پارچه، در هم تنیده و یا از هم فاصله دارند. هر چقدر این فاصلهها کمتر باشد، کیفیت شال پته دوزی نیز بالاتر خواهد بود. معمولا بهترین تراکم برای شال پته دوزی، تراکم ۴۰۰ یا ۳۲۰ است.
شال کُرک از چه چیزی تولید میشود؟
بز یکی از مهمترین حیوانات تامینکننده الیافت مرغوب است. دو نژاد مهم بز، تامینکننده اصلی الیاف در جهان است: آنغورهای و کشمیری. نژاد کشمیری دارای الیاف مرغوبتری نسبت به آنغورهای است. ایران، افغانستان، مغولستان و چین از اصلیترین میزبانان بز کشمیری هستند. بزهای کشمیری دو نوع پوشش در سطح بدن خود تولید میکنند: بزهای تک پوششی (مو) و بزهای دو پوششی (مو + کرک). معمولا کرکی که در تولید پارچه استفاده میکنند مربوط به بزهای دو پوششی است. بنابراین تعداد کمی از بزها در جهان، تولیدکننده کرک هستند (بز کشمیری دو پوششی یا کرکی).
بز کرکی خاص مناطق خشک با ویژگیهای خاص اقلیمی است. کرمان و خراسان جنوبی دارای بیشترین بز کشمیری یا بز کرکی ایران است. بهترین کرک بز در استان کرمان متعلق به منطقه راین است که از بزی به نام نژاد راینی تولید میشود. سطح بدن بز راینی از ۳۰ درصد کرک و ۷۰ درصد پشم تشکیل میشود. هر بز راینی به صورت سالانه، حدود نیم کیلو کرک تولید میکند و این نشاندهنده کمیابی این نوع کرک در کشور به شمار میرود. کرکهای ناحیه گردن بز راینی زودتر از نواحی دیگر آن رشد میکند. یکی از ویژگیهای مهم نژاد راینی داشتن کرکهای کوتاه (۲۳ تا ۳۰ سانتی متر) است که متاسفانه امکان تبدیل آن به الیاف در ایران وجود ندارد و تولیدکنندگان مجبور به صادرات آن به اروپا و خرید مجدد آن از این کشورها برای تولید منسوجاتی نظیر شال هستند.
بَرَک، شال کرکی پته دوزی
در گذشته، پته دوزی را بر روی پارچهای به نام “بَرَک” نیز انجام میدادهاند. برخی از سفرنامهنویسان مانند دکتر یاکوب ادوارد پولاک به برک، فاستونی ایرانی میگفتند. این سفرنامهنویس میگوید، ایرانیان از برک برای دوخت لباس استفاده میکنند. بَرَک را از کرک شتر و بز میبافند. از ویژگیهای اصلی بَرَک میتوان به استحکام و سبکی آن اشاره کرد. به همین خاطر دوام و عمر پتههای کرک بیشتر از پتههای پشمی است. متاسفانه تولید پارچه بَرَک از حدود نیم قرن گذشته تحت تاثیر گسترش منسوجات نساجی قرار گرفت و بیشتر کارگاههای تولید بَرَک تعطیل شد. به نظر میرسد رواج شالهای امروزی پته دوزی نیز متاثر از این مساله بوده است.
با این وجود خوشبختانه چندین هنرمند قدیمی خراسان جنوبی اقدام به احیای بَرَک بافی کرده اند. هنرمندان پته دوزی با احیای برک بافی میتوانند به مانند گذشته از برک به عنوان شال پته دوزی استفاده کنند. در حال حاضر پارچه بَرَک بیشتر در شهرستانهای نهبندان و بشرویه تولید میشود و کاربرد آن در تولید لباسهای زمستانی نظیر کت و شال گردن است.
شال بافی در کرمان
شال بافی در کرمان هنری هزار ساله است که متاسفانه ۱۵۰ سال پیش رو به افول گذاشت. اوج و شکوه شال بافی مربوط به دوره قاجار است. به گفته کارشناسان صنایع دستی کرمان، در گذشته، نیمی از مردم کرمان در بخش شال بافی اشتغال داشتند و حدود سه هزار کارگاه شال بافی در استان وجود داشته است. بار دیگر این صنعت با افولی شدید در دهه ۱۳۳۰ شمسی روبرو شد که دلیل آن ورود دلالان اقتصادی و تولید کارهای بی کیفیت بازاری در صنعت پته دوزی بود. با افول شال بافی در کرمان، شال های کشمیری به تدریج وارد کشور شد که به شال کشمیری معروف هستند.
باید متذکر شد که از سال ۱۳۹۵ شال بافی سنتی در کرمان نیز احیا شده است و این امید را زنده کرده است که پته دوزی در فهرست جهانی یونسکو به ثبت برسد. هم اکنون در سازمان فنی و حرفهای استان کرمان، دستگاههای شال بافی متعددی توسط هنرمند شال باف، آقای آریان مستقر شده و با تربیت شاگردان متعدد توانسته است، گام ارزنده در احیای این هنر اصیل کرمانی بردارد. شال های تولید شده توسط ایشان بسیار ظریف بوده (نخ نمره ۲۰) و توان رقابت با شال های خارجی را دارد.
نظرتون رو با ما به اشتراک بگذارید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.