سیاستهای دولت سیزدهم و صنایع دستی
صنایع دستی به عنوان یکی از مظاهر هویتی کشور، نقش مهمی در انسجام بیننسلی ایفا میکند. علاوه بر آن، یکی از مزیتهای صنایع دستی کشور، برخورداری از ظرفیت بالای صادراتی و ارزآوری آن است. با این وجود در چند دهه گذشته، سیاستهای دوگانه دولتهای مستقر در جمهوری اسلامی ایران نسبت به هنر و صنایع دستی، یکی از موضوعات مهم در عرصه فرهنگ و هنر کشور بوده است. به همین خاطر، همزمان با روی کار آمدن دولت سیزدهم، یک بار دیگر به راستیآزمایی این دوگانه پرداختیم.
آنچه در زیر میآید نگاهی موشکافانه به ارتباط دولت سیزدهم و صنایع دستی کشور است. در این نوشته برنامه پیشنهادی عزت الله ضرغامی به عنوان وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مبنای تصمیمسازی در ارکان دولت فرض شده است. در کنار آن، به نقدها و بررسیهای کارشناسان صنایع دستی نیز پرداخته شده است.
عزت الله ضرغامی کیست؟
سوم شهریور ۱۴۰۰ بود که خبرگزاریها، خبر کسب رای اعتماد عزت الله ضرغامی از مجلس شورای اسلامی به عنوان وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را مخابره کردند. انتشار برنامه عزت الله ضرغامی به عنوان وزیر میراث فرهنگی، گردشگر و صنایع دستی بهانهای شد تا به نقد و بررسی برنامههای ایشان و اظهار نظر در مورد قابلیتها و تواناییهای ایشان بپردازیم.
عزت الله ضرغامی متولد ۱۳۳۸ تهران است. او فارغ التحصیل مهندسی عمران و دانشجوی دکتری ارتباطات است. به کارنامه مدیریت فرهنگی ضرغامی که مینگریم، مدیریت هشت ساله صدا و سیما، عضویت در شورای عالی فضای مجازی و معاونت امور سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از جمله آنها به شمار میرود. در زیر سوابق اجرایی او به تفکیک آورده شده است:
- ۱۳۶۱: ورود به امور دولتی و فعالیت در بخش رادیوی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
- ۱۳۷۲- ۱۳۷۱: معاون وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور مجلس
- ۱۳۷۶ – ۱۳۷۴: معاون امور سینمایی وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی
- ۱۳۷۹ – ۱۳۷۶: معاون وزیر دفاع در امور مجلس
- ۱۳۸۳ – ۱۳۷۹: معاون امور مجلس و استانهای سازمان صدا و سیما
- ۱۳۹۳ – ۱۳۸۳: رئیس سازمان صدا و سیما
موافقان و مخالفان او چه میگویند؟
در مورد توانمندیها و نقاط ضعف عزت الله ضرغامی سخنان متعارضی گفته شده است. موافقان ضرغامی از او به عنوان فردی شناخته شده در پیکره نظام نام میبرند. که میتواند با لابیگری و اعمال نفوذ در نقاط حساس حاکمیت، برگ موفقیت را به نفع وزارتخانه تحت تصدیش برگرداند. این عده، ضرغامی را آشنا به حوزههای فرهنگ و رسانه دانسته و اشراف او را به حساسیتهای رسانهای برگ برنده او به شمار میآورند.
با این وجود، مخالفان ضرغامی، وی را فاقد سوابق لازم و تحصیلات مرتبط در امر تصدی این وزارتخانه میدانند. اما نگاهی به برنامه پیشنهادی او واقعیتهای دیگری را به نمایش میگذارد. بررسی کارشناسی این برنامه میتواند غبار از چهره این سیاستمدار کهنهکار و نسبت او با هنر و صنایع دستی را آشکارتر سازد. قبل از ورود به بررسی اجمالی برنامه پیشنهادی از سوی عزت الله ضرغامی، بهتر است که به یادآوری سه مورد از موضوعات حیاتی حوزه صنایع دستی بپردازیم. یادآوری این سه موضوع، شاید بتواند نسبت رویکرد هنرمندان صنایع دستی را با برنامه اعلام شده مشخصتر بکند.
یادآوری اول: مدیریت خودکامگی در معاونت صنایع دستی
رهبری خودکامگی (Autocratic Leadership) نوعی سبک مدیریتی است که اهالی فن، به سیستمهای مدیریتی از بالا به پائین میگویند. این دقیقا همان سبکی است که سازمانها و وزارتخانههای کشور ما را گرفتار خود کرده است. در این میان، معاونت صنایع دستی نیز از این قاعده مستثنی نیست. سبک مدیریتی خودکامگی، معاون صنایع دستی را به عنوان راس معاونت در نظر گرفته و خط و مشیهای راس هرم را به لایههای پائینی دیکته میکند. در چنین سیستمی، همه چیز توسط معاونت تعیین میشود.
با توجه به ویژگی سیستم از بالا به پائین، کیفیت تصمیمات در حوزه صنایع دستی وابسته و متکی به میزان دانش معاون صنایع دستی است. بنابراین دانش اهالی هنر در تصمیمسازیها و تصمیمگیریها نادیده گرفته میشود. در دهههای اخیر، چنین ماهیت خودکامهای مانع از مطرح شدن هر گونه نقد یا اظهار نظر از سوی بازیگران اصلی صنایع دستی در کشور شده است.
به عقیده هنرمندان صنایع دستی با روی کار آمدن مدیریت جدید در پیکره وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، جای آن دارد که اقدامات موثری در سطح معاونت صنایع دستی صورت بگیرد. یکی از این اقدامات، تشکیل کارگروهی حرفهای از پیشکسوتان رشتههای هنری و فعالین در حوزه بازار صنایع دستی است. مسلما چنین کارگروهی میتواند نقش مهمی در گذار به سیستم از پائین به بالا در معاونت صنایع دستی داشته باشد.
یادآوری دوم: جدایی سه معاونت، آرزویی دیرین
یکی از اساسیترین خواستههای اهالی هنر در سالهای اخیر، جداسازی معاونتهای سه گانه در وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از یکدیگر بوده است. مدتهای مدیدی است که بدنه این وزارتخانه (قبلا سازمان) از ورود افرادی غیرتخصص به هر کدام از این معاونتها رنج میبرد. چنان که در بدنه کارشناسان صنایع دستی در سطح استانها و شهرستانها ضعف مشهودی از نظر تخصص و اشراف به حوزه فعالیت به چشم میخورد.
یادآوری سوم: ظرفیتهای استفاده نشده
وزیر جدید وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، تاکید وافری بر استفاده از ظرفیتهای وزارتخانه مروبطه دارد. این در حالی است که مدیران قبلی تا جایی که ظرفیتهای موجود اجازه میداده است، نقش حداقلی خود را در تصمیمسازی به نفع هنرمندان ایفا کردهاند. حال توصیه میشود بخشی از تمرکز وزیر جدید متوجه اجرای قوانین تصویب شده قبلی شود. یکی از قوانین مصوب اجرانشده قبلی که در میان چرخدندههای زنگزده کابینه قبلی گرفتار آمده، قانون حمایت از هنرمندان و فعالین صنایع دستی است. این قانون که لازمالاجراست، در اسفند ماه ۱۳۹۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده و دولت دوازدهم ملکف به اجرای آن بوده است. در این قانون، دولت به الف. وزارتخانه صنعت، معدن و تجارت، ب. تعاون، کار و امور اجتماعی و پ. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری دستور داده است که این مصوبه را به اجرا درآورند.
برنامه دولت سیزدهم و صنایع دستی
با معرفی کابینه ابراهیم رئیسی، نام عزت الله ضرغامی به عنوان کاندید وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مطرح شد. به دنبال آن، ضرغامی برنامهای جامع، جهت اداره سه حوزه وزارتخانه متبوع خود را اعلام کرد. اما پس از انتشار این برنامه، اما و اگرهای بسیاری در حوزه صنایع دستی فراروی هنرمندان قرار گرفته است.
ضرغامی در برنامه خود ادعا دارد که رویکردی همهجانبه به سه حوزه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دارد. اما هر چه زمان از دوره ریاستش بر وزارتخانه متبوعش میگذرد، کمترین اثری از بهبود وضعیت معاونت صنایع دستی مشاهده نمیشود. شاید نخستین نشانه این باشد که به رغم تعویض دو معاونت میراث فرهنگی و گردشگری، همچنان معاونت صنایع دستی بر کرسی ریاست تکیه زده و برنامههای بیاثر خود را دنبال میکند. در زیر به بررسی همه جانبه این برنامه میپردازیم.
ضرغامی مشکل اصلی وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را عدم داشتن اهداف مشخص میداند. او بر استفاده از ظرفیتهای قانونی موجود در جهت توسعه فعالیتهای وزارتخانه متبوعش تاکید دارد. او در این برنامه به موارد زیر اشاره کرده است:
- استفاده از ظرفیتهای معاونت صنایع دستی بر اشتغالزایی
- کاربردی کردن صنایع دستی و وارد کردن صنایع دستی به بافت زندگی روزمره
- حمایت از هنرمندان و صنعتگران صنایع دستی
- استفاده از دانش بومی در تولید صنایع دستی
- رقابت با تولیدات صنایع دستی سایر کشورها
- ایجاد ساز و کار برای ثبت مالکیت معنوی صنایع دستی
- تحول کمی و کیفی در بخش رسانه و تبلیغات در حوزه صنایع دستی
- حمایت از کسب و کارهای آسیبدیده از دوران کرونا
ایرادی ساختاری بر دانش تیم مشاوره!
در خط دوم فرصتهای امیدآفرین برنامه پیشنهادی به نشان اصالت یونسکو اشاره شده است. این بخش با دو ایراد ساختاری مواجه است. ابتدا اینکه هیچ نشان اصالتی از طرف یونسکو به صنایع دستی کشورها اعطا نمیشود. به عبارت دیگر متولی اصلی صنایع دستی در سطح جهانی، شورای جهانی صنایع دستی است و نه یونسکو. در مقالهای جداگانه به بررسی شورای جهانی صنایع دستی پرداختهایم. نکته دوم اینکه آنچه به عنوان نشان یا مهر اصالت مصطلح گشته است، در اصل نشان مرغوبیت محصول است. این نشان مرغوبیت محصول نیز از سوی شورای جهانی صنایع دستی به آن محصول اعطا میشود.
در خط دوازدهم “نقاط قابل بهبود” به “نبود رشتههای دانشگاهی مرتبط با صنایع دستی” اشاره شده است. نگاهی به کارنامه دانشگاههای هنر کشور از جمله دانشگاه هنر اسلامی تبریز و دانشگاه هنر اصفهان نشان از واقعیتهای دیگری میدهد. آنچنان که مشخص است از سالها پیش رشتههایی همچون سفالگری، صنایع چوب، صنایع فلز، نگارگری، صنایع شیشه، کتابت و سایر رشتهها در این دانشگاهها تدریس میشود. حال موضوع اصلی اینجاست که تیم مشاوره عزت الله ضرغامی، فقدان رشتههای صنایع دستی را از نقاط ضعف سیستم صنایع دستی کشور به شمار آورده و اصلاح آن را از نقاط قابل بهبود ذکر کردهاند!
دو نقد بر برنامه دولت سیزدهم و صنایع دستی
نگاهی اجمالی به برنامه عزت الله ضرغامی نشان میدهد که تیم مشاوران وی، اقدام به تعریف مجموعهای از اطلاعات سطحی در مورد وضعیت صنایع دستی کشور کردهاند. آنچه که در برنامههای تحولی وزیر جدید به چشم میخورد، تعدادی برنامه راهبردی بدون اشاره به برنامههای عملیاتی و روش انجام آنهاست. برای مثال، آنجایی که سخن از “تسهیل عرصه و تقویت تقاضای محصولات صنایع دستی” شده است، مشخص نیست که تسهیلگری در این عرضه با چه ساز و کارهایی انجام خواهد گرفت؟ و یا تقاضا نسبت به محصولات صنایع دستی با چه برنامه عملیاتی تقویت خواهد شد؟
یکی از مشکلات ریشهای که در بحث کاربردی کردن محصولات صنایع دستی و نفوذ آن در خانههای ایرانی وجود دارد، تولید این محصولات بدون در نظر گرفتن سلیقه مشتری است. این موضوع نقش مهمی در عدم موفقیت صنایع دستی ایرانی در بازارهای جهانی داشته است. علاوه بر آن، پائین بودن کیفیت مواد اولیه در مرحله تولید، دلیل دیگری بر عدم توفیق محصولات ایرانی در بازارهای جهانی است. به نظر میرسد در برنامه اعلامی از سوی مشاوران عزت الله ضرغامی، این دو فَکت (Fact) بدیهی در عرصه صنایع دستی مغفول مانده است.
جالب این است که برنامه اعلامی از سوی وزیر جدید، ریشه اصلی ناتوایی رقابتی محصولات صنایع دستی ایرانی در مقابل محصولات خارجی را، قیمت تمام شده میداند. در حالی که دو عامل پیش گفته، یعنی عدم انطباق محصول تولید شده با سلیقه مشتری و عدم رعایت اصول کیفی در مرحله تولید، اصلیترین عوامل این نقصان به شمار میروند. این امر نشاندهنده عدم اشراف تیم مشاوران عزت الله ضرغامی به حوزه صنایع دستی و عدم همپوشانی برنامههای راهبردی اعلام شده با واقعیتهای صنایع دستی ایران است. سخن آخر اینکه به نظر میرسد، یک بار دیگر، تکرارِ دوگانه دولت و صنایع دستی محقق شده و شاهد رویارویی این دو ساحت سیاسی و فرهنگی در سپهر هویتی و اقتصادی ایران هستیم.
سلام
مقاله بسیار جالبی بود و بررسی پر چالشی داشت و حقیقت تلخی رو بازگو کرده و وادار به فکر کردن و چاره اندیشی میکند
خانم رمضان پور
تشکر از توجه شما به مقاله
خیلی خوشحال می شیم نظراتتتون رو در جهت بهبود وضعیت رودوزی های سنتی کشور با مخاطبان ما به اشتراک بگذارید.