طرح بته جقه در رودوزیهای سنتی
نقش مایه بُته یا طرح بته جقه یکی از معروفترین طرح ها و نقش های رودوزی های سنتی ایران است. این طرح از قرن چهارم قمری به تدریج در هنرهای مختلف ایران خودنمایی کرده است. از بته جقه در هنرهایی مانند قالی بافی، شالبافی، ترمه بافی و نیز قلمکار استفاده میکنند. با اینکه پیدایش طرح بته جقه را به سوژههایی مانند گل خرما، بادام، گلابی، مرغ، آتش زردشت، برگ دندانهدار سرو و کاج، نسبت میدهند، اما معنای این طرح را در ایران و بیشتر کشورهای جهان، از جنبه اسطورهای معنا میکنند.
به اعتقاد برخی از کارشناسان هنری، طرح بته جقه به شعله آتش و یا درخت سرو خمیده اشاره دارد. در هنر ایران و منطقه خاورمیانه و هندوستان (کشمیر) از این طرح به وفور استفاده میکنند. برای مثال در شال کشمیری، به طرح بته جقه، سوک میگویند. اما در هنرهای ترمه بافی، قلمکار، پته دوزی و سرمه دوزی، این طرح به نام بته جقه معروف است.
انواع طرح بته جقه
بته جقه را میتوان بر اساس مفهوم و بر اساس محل جغرافیایی تقسیمبندی کرد. بته جقه مادر و بچه یا قهر و آشتی دو نوع از تقسیمبندیهای بته جقه بر اساس مفهوم است. از طرف دیگر بته کرمانی، بته کشمیری و بته کردستانی از نمونههای نامگذاریهای جغرافیایی هستند. البته در هنر قالی بافی، بته جقههای دیگری به نام مناطق به ثبت رسیده است. برای مثال میتوان به بته اردبیلی، بته خراسانی، بته تبریزی، بته قلمکار اصفهانی، بته قمشهای و سراب، بته سیستانی و بته قشقایی اشاره کرد.
اما در هنر رودوزیهای سنتی ایران بیشترین بتههایی که مورد استفاده قرار میگیرد، به این شرح است. بته افشاری، بته کرمانی، بته قهر و آشتی، بته شاخ گوزنی، بته شاخ و برگ، بته مادر و بچه و بته سنندج. البته میتوان از بته میری، بته خرقهای، بته هشت گلی، بولوردی (از عشایر قشقایی) بته گلابی، بته کردستانی و بته کشمیری نیز نام برد. در کنار اینها بتههایی مانند بته کاج، بته بادامی، بته دوقلو، بته قبادخانی، بته ماهی، بته صوفی، بته ترمهای و بته تاکی نیز وجود دارند. در زیر به بررسی کوتاه برخی از طرحهای بته جقه میپردازیم.
طرح بته جقه قهر و آشتی
بته جقه قهر و آشتی به این صورت است که چندین بته جقه در کنار هم قرار میگیرند. نحوه قرارگیری به گونهای است دو بته پشت به هم و دو بته روبروی هم قرار میگیرد. دقیقا به مانند زمانی که دو نفر با یکدیگر قهره کرده و پشت به هم قرار گیرند. از این طرح در رودوزیهای سنتی ایران به فراوانی استفاده میشود.
بته میری
بته جقه میری شبیه بته ترمهای و بته خرقهای است. منتها شکل آن به درخت کاج نزدیک بوده و اندازه آن کوچکتر است. بته میری دارای انحنا نبوده و به صورت صاف و راست طراحی میشود. این بته در قالیهای روستای مالمیر در منطقه سربند استان مرکزی (شهرستان شازند) دیده میشود. مالمیر روستایی ترکنشین بوده و قالیهای آن از قدیم از شهرت فرامنطقهای برخوردار است. به قالیهای این منطقه قالی میر میگویند. بته میری یا بته سرابندی در نقشه این قالیها مورد استفاده قرار میگیرد. از بتههایی که به صورت صاف و بدون انحناست، میتوان به بته اردبیل اشاره کرد. بته اردبیل به صورت کاملا صاف است. سر این بته به مانند یک کیسه است که سر آن بسته شده است.
بته مادر و بچه
بته مادر و بچه از بتههای رایج در سوزندوزیها و رودوزیهای سنتی ایران است. این بته شامل دو بته یکی کوچک و یکی بزرگ است. این طرح نشانه باروری، زایش و عطوفت مادرانه است. به بته بزرگ، مادر و به بته کوچک، بچه میگویند. البته شکل دیگری نیز دارد. به این صورت که دو بته کوچک به صورت متقارن در کنار بته بزرگ قرار میگیرند نحوه قرارگیری بتههای بزرگ و کوچک به گونهای است که بته کوچک یا در کنار بته بزرگ قرار میگیرد یا درون آن. به بته مادر و بچه، بته کشمیری هم میگویند.
بته همدانی یا بته کردستانی و یا بته هشت گلی
این نوع بته در قالیهای همدان و کردستان به وفور دیده میشود. به این بته هشت بته نیز میگویند. دلیل آن، این است که در یک قاب هندسی، هشت بته به صورت جفت جفت قرار میگیرد. به عبارت دیگر چهار جفت بته در چهار طرف قاب طراحی میشود. بته کردستانی تقریبا به صورت ایستاده و صاف است. سر این بته به شکل مرغی است که سر آن به پهلو خوابیده است. در قالیهای کردستان از تکرار این طرح در متن قالی، نقوش بسیار زیبایی ایجاد میکنند.
بته شاخ گوزنی
بته جقه شاخ گوزنی بیشتر در قالیهای مختلف ایرانی و شالهای کرمان مورد استفاده قرار میگیرد. نقش اصلی این نوع بته در شال کرمان عمدتا تقسیم فضاهای مختلف تزئینات پارچه است. قسمت سر این بته شبیه شاخهای گوزن است که دارای پیچ و تابهای زیادی است. این پیچ و خمها شبیه یک اسلیمی، بتهها را به یکدیگر متصل میکند.
بته جقه اصفهان و تبریز
بته اصفهان و تبریز مشابهت زیادی به یکدیگر دارند. شاید دلیل این امر در هم تنیدگی هنر و فرهنگ این دو شهر در دوران مختلف تاریخی باشد. از ویژگیهای این دو نوع بته میتوان به لطافت و تزئینات اسلیمی و برگ در داخل بتهها اشاره کرد. بته ترمه، بته برگی و بته قلمکار از انواع این دو نوع بته به شمار میروند. از ویژگیهای منحصر به فرد بته تبریزی، یک نیمه اسلیمی است که در بخش خارجی بته قرار دارد. در طرح بته جقهای تبریز، معمولا بته جقهها در قسمت حاشیه یا متن فرش در سایزهای کوچک و به صورت پشت سر هم طراحی میشود.
بته خرقهای
بته خرقهای شبیه بته میری است. منتها اندازه آن بزرگتر و کشیدهتر است. بته خرقهای شبیه یک کاج بوده و انحنای آن نسبت به بته میری کمتر است. در قدیم از این بته بیشتر در تزئین لباده استفاده میکردند. لباده بالاپوشی شبیه قباست که امروزه توسط روحانیان مذهبی استفاده میشود. امروزه بته خرقهای بیشتر در شالهای کرمان و پته دوزی به کار میرود. در منطقه کردستان و قائنات خراسان نیز از بته خرقهای در بافت قالی استفاده میکنند.
بته قشقایی
ترکان قشقایی در بافتههای داری و سوزندوزیهای خود چندین نوع بته جقه به کار میبرند. از معروفترین این بتهها میتوان به بته تاکی، بته قبادخانی، بته بیلوردی و بته عقابی اشاره کرد. بیلوردی یکی از طوایف قشقایی است که قالیهای آن از معروفیت فراوانی برخوردار است. پته قبادخانی از منحصر به فردترین بتههای ایران است که در قالیهای ایل نفر قشقایی مورد استفاده قرار میگیرد. بته تاکی از پیچیدگی خاصی در قالیهای ترکان قشقایی برخوردار است. این بته شبیه یک خوشه انگور است و در قالیهای قشقایی از جایگاه خاصی برخوردار است.
بته دوقلو
دوقلو، بته ای است که از قسمت سر از همدیگر دور و از قسمت پایه به هم نزدیک هستند. علاوه بر بته دوقلو، بتههای سه قلو و چندقلویی هم وجود دارد که در بیشتر در هنر قالی بافی مورد استفاده قرار میدهند.
بته بادامی
بته بادامی شبیه یک برگ ریز است. به این بته، بته برگی هم میگویند.
بته جقه شاهی
در نگاره ابتدایی کتاب شاهنامه بایسنقری، در قسمت کلاه حاضرین، طرحی استفاده شده است که همان جقه شاهی است. این شاید نخستین استفاده از جقه در تاریخ هنر ایران باشد. بته جقه شاهی مانند یک برگ پهن است که به صورت دندانه دندانه است.
بته بولوردی
بولوردی نام طایفهای از ایل اینالوی ترکان قشقایی (از ایلات خمسه) است. این طایفه در روستای ابوالوردی از بخش پاسارگاد شهرستان پاسارگاد (استان فارس) زندگی میکنند. قالیهایی که در این منطقه بافته میشوند، از نظر طرح و نقش منحصر به فرد هستند. بته بولوردی به مانند بته میری بیشتر از خطوط صاف تشکیل شده است. در بته بولوردی، از چهار شکل لوزی استفاده میشود. به طوری که دو لوزی در بالا و پائین و دو لوزی در کنار قرار دارد. لوزی پائینی در حکم پایه نگهدارنده یا قسمت آتشدان بته جقه است.
بته جقه پیزلی
حتما شما هم اسم پیزلی یا پیسلی رو خیلی توی بازار شنیدید. پیزلی یا پیسلی به شال یا روسریهای نخی گفته میشه مه نازک هستند. اما این اسم سابقه طولانی در اروپا داره. پیسلی یک شهر هشتاد هزار نفری در غرب اسکاتلند است. در قرن هیجدهم، رشد صنعت نساجی در اسکاتلند باعث شد که این شهر از یک شهر کوچک به یک شهر صنعتی تبدیل شود. به طوری که مهاجرین زیادی از اطراف اسکاتلند به این شهر هجوم آوردند. در اواخر قرن هیجدهم، صنعتگران نساجی به تقلید از شالهای کشمیری به تولید پارچهای به نام پیزلی یا پیسلی روی آوردند.
علت روی آوردن صنعتگران اسکاتلند به شال کشمیر، ورود این پارچهها از طریق کمپانی هند شرقی بود. در عرض چندین سال، کارگاههای متعدد شالبافی در پیزلی گسترش یافت و این امر باعث شد تا نماد بته جقه مورد استفاده در شال کشمیر، در اروپا به نام پیزلی شناخته شود. شهرت پیزلی از آنجا بالا گرفت که ملکه وقت انگلستان یعنی الکساندرینا ویکتوریا (پادشاهی از ۱۸۳۷ تا ۱۹۰۱) در دوران جوانی یکی از مدل های شال پیزلی را بر تن کرده بود. در دهه ۱۸۷۰ میلادی، شال پیزلی از مد افتاد، اما پیزلی (بته جقه) همچنان به عنوان نماد این شهر باقی ماند.
نظرتون رو با ما به اشتراک بگذارید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.